„Wieczna hańba i nienawiść naszych żołnierzy i oficerów towarzyszy mu i poza grób. Każdy, kto czuje w sobie polską krew, przeklina go – niech więc wyrzeknie się go własna jego żona i dziecko” - to urywek listu, przesłanego żonie żołnierza antykomunistycznego oddziału zbrojnego, na którym władza ludowa wykonała wyrok śmierci. Zawarto w nim charakterystyczna tezę - wrogowie władzy ludowej mieli umrzeć dwa razy: raz śmiercią fizyczną, a później zupełnie zniknąć z ludzkiej pamięci. Przez całe dziesięciolecia ten zabieg udawał się w miarę sprawnie. Dysponując praktycznym monopolem na środki masowego przekazu władze PRL mogły w miarę skutecznie kształtować swoją politykę historyczną w kierunku całkowitego przemilczania epopei setek tysięcy ludzi, którzy w pierwszych latach powojennych stawili czynny opór nowym porządkom, przyniesionym na bagnetach NKWD. PRL jednak przeminęło i naszym wspólnym obowiązkiem jest przywrócić pamięć o tych, którzy będąc w znakomitej większości członkami antyhitlerowskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, pomni złożonej przysięgi: „przysięgam być wiernym Ojczyźnie mej Rzeczpospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straży Jej honoru i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć ze wszystkich sił – aż do ofiary życia mego” - nie poszli na żadne alianse z nowym ustrojem, jakże często płacąc za to cenę ostateczną.
    Tak jak każdy inny skrawek polskiej ziemi, ma swoją legendę Niezłomnych także Bocheńszczyzna. W czasie wojny silny bastion ruchu oporu spod znaku AK, ale przede wszystkim Narodowej Organizacji Wojskowej - zbrojnej siły Stronnictwa Narodowego, bo struktury konspiracyjne narodowców były najsilniej zakorzenione w powiecie bocheńskim.
    To właśnie w prostej linii z AK i NOW wywodzą się pierwsze antykomunistyczne oddziały zbrojne, które wyszły w teren wiosną 1945 r. linię akowską reprezentował oddział partyzancki „Ścigacz”, kontynuacją partyzantki narodowej była Armia Narodowa „Pogrom”.

Oddział „Ścigacz”

   Został założony koło połowy maja 1945 r. w oparciu o żołnierzy byłego oddziału dyspozycyjnego Komendy Obwodu „Wieloryb” AK (obejmującego powiat bocheński) pod dowództwem rtm. Józefa Świdy ps. „Dzik”. Po zakończeniu wojny partyzanci z oddziału nie ujawnili się, jednak zaniechali działalności konspiracyjnej. Wskutek nasilenia represji ze strony UB były adiutant rtm. „Dzika” por. Stefan Kaczmarczyk ps. „Baca” dokonał ponownej koncentracji oddziału i zebrawszy pod komendę ok. 70 ludzi, ponownie zszedł do konspiracji.
    Oddział, ze względu na liczebność, został podzielony nad dwie grupy - południową, dowodzą osobiście przez „Bacę” i północną, którą dowodził Władysław Wróbel, ps. „Mit”. Przez około dwa miesiące oddział, samodzielnie bądź z innymi grupami, dokonał szeregu akcji. Zajęto m. in. Dobczyce, rozbito posterunki MO w Lipnicy Murowanej i Żegocinie, chłostą karano szczególnie gorliwych aktywistów PPR. Oddział przeprowadził ogółem 22 akcje zbrojne.
    20 czerwca 1945 r. krakowska UB okrążyła las bratucicki, w którym biwakowała grupa północna. Partyzantom, przy stratach własnych, udało się wyjść z okrążenia, jednak bezpośrednim skutkiem obławy była decyzja o samorozwiązaniu oddziału. Większość żołnierzy udała się do Szczecina, skąd próbowali nielegalnie przedostać się na Zachód. Ostatecznie udało się to tylko 4 osobom, w tym dowódcy. Pozostali wrócili w rodzinne strony, część przyłączyła się do innych grup podziemnych, część zaprzestała walki.

Armia Narodowa „Pogrom”

    Powstała wiosną 1945 r. na bazie nieujawnionych członków Narodowej Organizacji Wojskowej, głównie Oddziału Dywersji Bojowej oraz oddziałów partyzanckich „Szczerbiec” i „Latawiec”. Jej założycielem i dowódcą był Augustyn Rafalski, ps. „Pogrom”, w czasie okupacji szef Wydziału Informacji i Kontrwywiadu NOW w Podokręgu Kraków Zewnętrzny. Zastępcami ”Pogroma” byli: Emil Szostak, ps. „Kosiński” oraz Franciszek Szymański ps. „Zbigniew”. Przez cały okres istnienia przez szeregi oddziału przeszło ok. 65 żołnierzy. Formalnie działał pod szyldem Narodowego Zjednoczenia Wojskowego – ugrupowania utworzonego pod koniec wojny z niescalonych z AK oddziałów NOW i oddziałów NSZ.
   Armia Narodowa „Pogrom” dokonała ok. 25 akcji zbrojnych. Do najważniejszych należało zdobycie posterunku MO w Łapczycy, opanowanie Dobczyc, Czchowa i Tymbarku. Likwidowano także milicjantów, członków PPR i żołnierzy oraz dezerterów Armii Czerwonej.
    Pod koniec 1945 r. Rafalski został ostrzeżony o grożącym mu aresztowaniu. Podjął decyzję o rozwiązaniu oddziału i nielegalnym wyjeździe na Zachód. Część byłych żołnierzy AN „Pogrom” przeszła do oddziału „Salwy”, nad innymi komendę objął Stanisław Nowak ps. „Iskra”, który działał aż do początku 1951 r.

Oddział partyzancki „Żandarmeria”

    Powstał w okolicach czerwca 1945 r. W jego skład weszli członkowie działających już po wojnie ugrupować zbrojnych (oddziały „Ścigacz” czy „Pogrom”), a także ci członkowie konspiracji z okresu wojny, którzy początkowo nie włączali się w działalność antykomunistyczną, ale postawa władz bezpieczeństwa zmusiła ich do szukania bezpiecznego schronienia w lesie.
    Twórcą oddziału był kpt. Jan Dubaniowski, który urodził się w Krakowie 21 września 1912 r. W II RP ukończył szkołę podchorążych artylerii i został zawodowym żołnierzem WP. W wojnie obronnej 1939 r. bił się z Niemcami i trafił do niemieckiego obozu dla jeńców, skąd jednak udało mu się zbiec. W 1942 r. wstąpił w szeregi Armii Krajowej i działał na terenie pow. bocheńskiego i myślenickiego. W styczniu 1945 r. po rozwiązaniu AK, nie ujawnił się i nadal pozostawał w konspiracji. Nawiązał współpracę z krakowską komendą Narodowych Sił Zbrojnych, w ramach której, już pod pseudonimem „Salwa”, otrzymał rozkaz utworzenia oddziału partyzanckiego. Na miejsce działania obrał południowe, górzyste tereny powiatu bocheńskiego, znane mu już z okresu konspiracji antyniemieckiej. Przez pierwsze miesiące stworzony przez niego, ok. 30-osobowy oddział rozchodził się po każdej akcji do domu, a od listopada 1945 stacjonował już na stałe w lesie. „Salwa” i jego ludzie przez blisko 2 lata byli praktycznie panami rozległych obszarów, na których działali. UB, milicja i wojsko urządzały przeciwko nim wielokrotne obławy, które najczęściej kończyły się mizernymi rezultatami z racji dysponowania przez partyzantów rozległą i sprawną siecią informacyjną, która zawsze na czas ostrzegała o grożącym niebezpieczeństwie. „Żandarmeria” szybko osiągnęła stan ok. 70 ludzi i dlatego oddział został podzielony na dwie grupy: południową i północną. Zastępcą „Salwy” do połowy 1946 r. był pochodzący z Kłaja człowiek o nazwisku Kurek, ps. „Rawicz”, a adiutantem student z Krakowa, nierozszyfrowany do dzisiaj „Kryska” (prawdopodobne nazwisko Węgrzyn lub Kozik). Grupą południową dowodził Józef Truty ps. „Lis”, a po jego śmierci Józef Mika „Wrzos”, natomiast grupą północną najpierw Stanisław Dyląg „Ślusarczyk”, a po jego aresztowaniu - Eugeniusz Gałat „Sęp” z Kłaja.
    Oddział przeprowadził blisko 140 akcji zbrojnych. Likwidowano posterunki MO, atakowano urzędy gmin i spółdzielnie produkcyjne. Z rąk „salwowców” zginęło wielu funkcjonariuszy MO, UB, żołnierzy Armii Czerwonej i polskiego Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ale też szereg osób, które podejrzewano o kontakty z władzami bezpieczeństwa i donoszenie na „leśnych”. Najbardziej znana jest oczywiście akcja pod Łapanowem, zakończona krwawym odwetem władz, gdzie w zasadzce partyzantów 31 marca 1946 r. zginęło 5 milicjantów (w tym komendant powiatowy milicji w Bochni) i 3 funkcjonariuszy UB. Łączny, ciągle niepełny bilans walk, jakie „Salwa” toczył z władzą ludową, to 66 ofiar śmiertelnych (13 po stronie partyzantów, 53 po drugiej stronie).
    Zgrupowanie „Salwy” było bez wątpienia największą, najlepiej zorganizowaną i budzącą największy respekt ze strony władz formacją zbrojną, prowadzącą walkę na terenach Bocheńszczyzny po zakończeniu II wojny światowej. Przez jego szeregi przeszło grubo ponad 100 ludzi. „Salwowcy” działali do marca 1947 r. kiedy, korzystając z amnestii, oddział ujawnił się całkowicie. Nie wszystkim dane było jednak powrócić do normalnego życia – sam dowódca w sierpniu 1947 r., najprawdopodobniej wskutek zamierzonej akcji władz, powrócił na czele kilku dawnych podkomendnych dla lasu i zginął we wsi Ruda Kameralna koło Zakliczyna 27 września 1947 r. Jego działalność próbował kontynuować Eugeniusz Gałat, ale wkrótce i on został pochwycony i stracony na mocy wyroku sądowego.
     Ostatnim podkomendnym „Salwy”, który utrzymał się najdłużej w konspiracji, był Józef Mika, który pod pseudonimem „Leszek” działał na czele 4-5 osobowej grupy aż do października 1950 r. Schwytany w wyniku prowokacji UB, został skazany na karę śmierci i zgładzony w więzieniu Montelupich w czerwcu 1951 r.

    Oprócz tych trzech, najważniejszych ugrupowań, na Bocheńszczyźnie po wojnie działało szereg oddziałów, grup i grupek, których szersze omówienie jest niemożliwe ze względu na szczupłość miejsca. Należały do nich:
- oddział Narodowych Sił Zbrojnych, dowodzony przez Bolesława Wróbla, ps. „Orzeł”,
- grupa „Przybysz”, dowodzona przez sierż. Franciszka Przybysia,
- grupa Bolesława Mrówki, ps. „Orzeł”, odwołująca się do przynależności do Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”,

  Na Bocheńszczyznę zapuszczały się też z sąsiednich powiatów:
- grupa dowodzona przez Władysława Drąga, ps. „Stalingrad” z pow. brzeskiego,
- „Wojsko gen. Andersa” z pow. limanowskiego.

   W latach 50. wśród uczniów bocheńskiego Gimnazjum Handlowego zawiązała się grupa konspiracyjna, używająca nazwy „Polska Powstańcza Armia”, której dowódcą był Zbigniew Kostański.

Rada Bochnia Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość

   Utworzone we wrześniu 1945 r. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” odwołujące się do etosu Armii Krajowej i w przeważającej większości opierające na kadrach AK, miało na terenie powiatu bocheńskiego strukturę o nazwie Rada Bochnia WiN, powstałą w lutym 1946 r., która także rekrutowała się w przeważającej większości z nieujawnionych członków AK. Radą kierował Feliks Kornaś przy pomocy zastępcy - Piotra Włoska. Kierownictwo Rady było uzupełnione o Józefa Strzałkę (kierownik ds. wywiadu i łączności) oraz Józefa Laskę (kierownik ds. informacji i propagandy).
   Bocheński WiN zajmował się wyłącznie pracą wywiadowczą, w tym celu stworzono sieć informatorów, rozrzuconych na terenie całego powiatu (informatorem z terenu gminy Żegocina był Łopatka – nauczyciel szkoły powszechnej w Łąkcie Górnej). Łącznie było to 37 osób. Zbierano dane z zakresu sytuacji społeczno-politycznej, represji władz itd.
    Działalność Rady została zawieszona w grudniu 1946 r. z obawy przed aresztowaniami. Nie uchroniło to jej członków przed represjami. Pomiędzy sierpniem a wrześniem 1948 r. UB zdołała zatrzymać całe kierownictwo bocheńskiego WiN-u, które w styczniu 1949 r. zostało skazane na kary więzienia od 3 do nawet 8 lat.

ANEKS 1

Akcje oddziałów antykomunistycznego podziemia zbrojnego na terenie gminy Żegocina (w granicach obecnych oraz tużpowojennych)

4 VI 1945 r. – OP „Ścigacz” rozbił posterunki MO w Lipnicy Murowanej i Żegocinie, rozbrajając załogi i zdobywając broń. Zaatakowano też Urząd Pocztowy w Żegocinie, skąd zabrano pieniądze.

Czerwiec 1945 r. - grupa południowa OP „Ścigacz” wykonała rajd po domach aktywistów partyjnych z terenu Lipnicy Murowanej i Łąkty Grn. Wójtowi Lipnicy Wojciechowi Jarosze zabrano sztandar PPR i legitymacje partyjne.

18 VI 1945 r. - grupa południowa OP „Ścigacz” zaatakowała siedzibę Zarządu Gminy Trzciana, z którego zabrano dokumenty i gotówkę.

13 IX 1945 r. - żołnierze „Pogroma” weszli do domu sołtysa w Rozdzielu, który akurat zajmował się zbieraniem podatków od rolników. Zarekwirowana gotówka poszła na utrzymanie oddziału.

28 XII 1945 r. - „Salwowcy” zastrzelili w Trzcianie Bronisława Klimczaka, komendanta posterunku milicji z Łapanowa.

25 II 1946 r. - oddział „Salwy” rozbił posterunek MO w Trzcianie, rekwirując broń i wyposażenie.

3 V 1946 r.– w trakcie ataku na posterunek MO w Trzcianie z rąk ludzi „Salwy” zginął zastępca komendanta posterunku Stanisław Machalski, a przebywająca wraz z nim na posterunku narzeczona - Maria Gumulska - została ciężko ranna. Umarła w drodze do szpitala.

5 VI 1946 r. - w Muchówce ludzie „Iskry” rozbili spółdzielnię rolniczą, z której zabrano 50 tys. zł.

5 VI 1946 r. - oddział „Salwy” dokonał następujących po sobie napadów na spółdzielnie w Rozdzielu i Rajbrocie, konfiskując w nich artykuły spożywcze.

2 X 1946 r. - rozbijając spółdzielnię w Żegocinie ludzie „Salwy” natknęli się na dwóch Cyganów, których podejrzewano o współpracę z organami bezpieczeństwa, w wyniku czego obu zabito.

31 XII 1946 r. - dwóch kaprali KBW z ochrony lokalu wyborczego – Zygmunt Drzymalski i Grabowski - zginęło w wyniku starcia w Trzcianie z oddziałem „Salwy”.

13 VII 1948 r.- 2 ludzi z grupy „Iskry” weszło do mieszkania sołtysa z Łąkty Dln., który zbierał podatek rolny. Zabrano mu 9 tys. zł. Tego samego dnia rozbito Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” w tej samej miejscowości.

5 V 1949 r. – grupa „Iskry” zaatakowała Spółdzielnię „Samopomocy Chłopskiej” z Łąkty Grn., z której zabrała towar.

21 II 1950 r. - grupa „Iskry” dokonała ataku na internat szkoły agrotechnicznej w Łąkcie Grn., zamieszkały przez junaków „Służby Polsce”. Atak zakończył się pożarem szkoły, który udało się ugasić.

marzec 1950 r. - atak „Wojska gen. Andersa” na sklep GS SCh w Rozdzielu.

18 VI 1953 r. - dwaj członkowie grupy „Wojsko gen. Andersa”, przedstawiając się jako funkcjonariusze bezpieczeństwa, dokonali ataku na sklep GS w Łąkcie Grn.

ANEKS 2

Członkowie grup zbrojnych, wywodzący się z terenu Gminy Żegocina:

1) Jan Czamara „Kruk”, ur. 23 stycznia 1924 r. w Łąkcie Grn. s. Walentego i Aleksandry. Wykształcenie podstawowe, z zawodu rolnik. Zdezerterował z (L)WP i w 1945 r. wstąpił do oddziału kpt. Jana Dubaniowskiego, Członek oddziału „Żandarmeria”. Pełnił funkcję amunicyjnego.  Brał udział w akcjach na placówkę UB w Grybowie, posterunki MO w Łapanowie i Kamionnej. Zginął w lutym 1947 r. w czasie potyczki z funkcjonariuszami UB w Limanowej.

2) Jakub Kącki, ur. 7 lipca 1922 r. w Trzcianie. Członek AN „Pogrom”. Po rozwiązaniu oddziału przedostał się do Anglii.

3) Tadeusz Kępa, ur. 3 kwietnia 1922 r. w Łąkcie Grn. Członek oddziału „Żandarmeria”. Ujawnił się w marcu 1947 r.

4) Leon Krawczyk, ur. 11 stycznia 1926 r. w Łąkcie Grn. Członek AN „Pogrom”. Ujawnił się przed bocheńskim PUBP 24 kwietnia 1947 r.

5) Stanisław Krawczyk, „Wicher”, ur. 28 kwietnia 1926 r. w Łąkcie Grn. Członek AN „Pogrom”. Aresztowany przez UB w 1951 r. 18 kwietnia 1951 r. skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie na 6 lat i 8 miesięcy więzienia.

6) Władysław Stokłosa, „Mały”, ur. 20 kwietnia 1921 r. w Łąkcie Grn. Członek AN „Pogrom”. Po rozwiązaniu oddziału nie ujawnił się. Aresztowany w styczniu 1951 r. przez bocheńskie UB, wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z 25 kwietnia 1951 r. postępowanie karne umorzono na mocy amnestii z 1947 r.

7) Jan Truś, „Strzała”, ur. 27 października 1921 r. w Łąkcie Grn. Członek AN „Pogrom”. Aresztowany w 1945 r. i wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie skazany na 2 lata więzienia, lecz na mocy amnestii karę mu darowano. Ponownie aresztowany przez PUBP Bochnia 14 listopada 1952 r. pod zarzutem współpracy z Józefem Miką i wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z 8 marca 1954 r. skazany na 5 lat więzienia.

8) Kazimierz Węglarz, „Jawień”, ur. 9 maja 1923 r. w Łąkcie Grn. Członek AN „Pogrom”. Po wyjeździe Rafalskiego i rozwiązaniu oddziału ukrywał się. Aresztowany przez WUBP Kraków 20 stycznia 1951 r. 25 kwietnia 1951 r. wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie postępowanie karne przeciwko niemu umorzono na mocy amnestii.

Eugeniusz Gałat ps. „Lis” (z lewej) i Józef Mika ps. „Wrzos” (z prawej) dowódcy grup północnej i południowej w OP „Żandarmeria”.	Partyzanci z oddziału „Ścigacz”. Dowódca - Józef Świda ps. „Dzik” - pierwszy z lewej.

Źródła:

IPN Kr 0150/77, Działalność i charakterystyka formacji zbrojnej pod dowództwem Drąg Władysława ps. „Stalingrad”;
IPN Kr 074/19, Charakterystyka nr 19, nazwa organizacji: „Salwa” - ugrupowanie, dowódca: Dubaniowski Jan;
IPN Kr 074/20, Charakterystyka nr 20, nazwa organizacji: ugrupowanie b/n, dowódca: Józef Mika;
IPN Kr 074/44, Charakterystyka nr 45, nazwa organizacji: „Orzeł” - ugrupowanie, dowódca: Wróbel Bolesław;
IPN Kr 074/60, Charakterystyka nr 61, nazwa organizacji: Polska Powstańcza Armia, dowódca: Kostański Zbigniew;
IPN Kr 074/81, Charakterystyka nr 82, nazwa organizacji: ugrupowanie bn. dowódca: Drąg Władysław;
IPN Kr 074/91, Charakterystyka nr 92, nazwa organizacji: Ruch Oporu Armii Krajowej, oddział kryptonim Ścigacz, dowódca Kaczmarczyk Stefan ps. „Baca”;
IPN Kr 074/94, Charakterystyka nr 95 - nazwa organizacji: Armia Narodowa Pogrom, dowódca: Rachwalski Gustaw;
IPN Kr 074/101, Charakterystyka nr 102, nazwa organizacji: „Mrówki” - ugrupowanie vel bojówka WiN pod kryptonimem „Dziesiątka”, dowódca: Mrówka Bolesław;
IPN Kr 074/199, t. 1, Charakterystyka nr 200, nazwa organizacji: Wolność i Niezawisłość, okręg krakowski, dowódca: Ciepliński Łukasz;
IPN Kr 074/281, Wykaz band i organizacji reakcyjnych, działających na terenie województwa krakowskiego w latach 1945-1955;
IPN Kr 074/285, Wykaz członków nielegalnych organizacji i grup zbrojnych, działających w okresie powojennym na terenie województwa krakowskiego